Teraz bywa że z moimi dziećmi – które już się Godzinek nauczyły – czasem wstawszy rano śpiewamy: „Zacznijcie wargi nasze…" – i przygotowujemy śniadanie. Kiedy się tak codziennie, no, w każdym razie często, te Godzinki śpiewa, otwiera się zupełnie inny świat; Godzinki zaczynają przesiąkać do codzienności. A to dziś rzadka sprawa: przesiąknąć czasem liturgicznym. Dawny czas liturgii codziennej, między innymi właśnie takiej „godzinowej", wydaje się wielu śmieszny i niezrozumiały. A wszakże Godzinki były nie tylko sposobem liturgicznego przeżywania czasu, ale też sposobem bycia w ogóle. Moja żona wspomina niekiedy świętej pamięci Habajkę, gospodynię z Beskidów, która wyganiała krowę na pole z Godzinkami na ustach, co wyglądało mniej więcej tak: ,,Zacznijcie wargi -no, skubej tam, skubej – chwalić Pannę Świętą…" Oczywiście w tle różnych domowych czynności można sobie nucić tak samo dobrze piosenkę Rolling Stonesów, żeby czas płynął szybciej, ale jeśli się śpiewa Godzinki – to ten czas naprawdę inaczej się przeżywa. Czy zatem śpiewamy je w kościele, czy w domu podczas mycia naczyń, to jeśli śpiewamy je pobożnie, mogą korzystnie na nasze samopoczucie wpłynąć.

z klasztoru pod strzechy

Historia powstania Godzinek sięga czasu późnej starożytności. Wtedy chrześcijanie w określonych porach dnia gromadzili się w kościołach, żeby się wspólnie modlić. Zwyczaj ten po „wędrówce ludów" trwał w klasztorach. Tam też pojawił się cały zestaw modlitw odmawianych w zakonnym chórze, które później stały się podstawą brewiarza kapłańskiego. We wczesnym średniowieczu modlitwy te nie były raczej znane ludziom świeckim, prostym, niewykształconym. Zmiana nastąpiła w XI-XIII wieku. Wtedy właśnie modlitwy praktykowane przez księży i zakonników upowszechniły się szerzej. Powstał najpopularniejszy świecki modlitewnik średniowiecza, zwany Godzinkami, najczęściej poświęcony rozważaniu żywota Najświętszej Maryi Panny. Nie były to jednak jeszcze te Godzinki, które śpiewamy współcześnie. Chodziło raczej o „brewiarz dla świeckich", czyli coś na kształt wyboru albo skrótu modlitw odmawianych przez kapłanów. Te Godzinki były podzielone na godziny kanoniczne: jutrznię, prymę, tercję, sekstę, nonę, nieszpory i kompletę. Taką siedmioczęściową strukturę nabożeństwa niektórzy wywodzą ze starożytnej tradycji judeochrześcijańskiej. W Starym Testamencie opisywany jest zwyczaj oddawania Chwały Bogu siedmiokrotnie w ciągu dnia, zgodnie ze słowami psalmu: Siedmiokroć na dzień wysławiam Ciebie (Ps 119, 164). Godzinki mogły być odmawiane według tego podziału albo – kiedy ich cząstki składały się już tylko z wezwania i hymnu -jednym ciągiem. Z czasem przyłączano do nich także różne litanie i modlitwy. Wpłynęło to na ich duże zróżnicowanie; można powiedzieć, że nie ma dwóch identycznych egzemplarzy średniowiecznych Godzinek. Wiele średniowiecznych ksiąg, zawierających owe Godzinki, zachowało się do dziś i stanowią arcydzieła sztuki. Taką cenną księgą są piętnastowieczne, bogato ilustrowane i zdobione tzw. Godzinki księcia de Berry. Od początku miały one wartość kolekcjonerską, ponieważ książę modlił się tak naprawdę z innej, skromniejszej i poręczniejszej książeczki. Z czasem wśród modlitw dodawanych do tych Godzinek pojawiły się inne cykle tekstów, krótsze, ale także zwane Godzinkami, np. Godzinki o Obliczu Chrystusa, o Krzyżu, a wreszcie – o Niepokalanym Poczęciu Maryi Panny. Właśnie te ostatnie stały się podstawą znanego nam nabożeństwa.

Ich sformułowanie i ułożenie przypisano św. Alfonsowi Rodriguezowi, jezuicie żyjącemu w XVI wieku na Majorce. Uznał on odmawianie Godzinek na przemian z odmawianiem różańca za swoje osobiste powołanie. Nabożeństwo zapewne właśnie przez niego skompilowane składało się ze średniowiecznych modlitw godzinkowych, do których prawdopodobnie dodał nowe fragmenty. W efekcie powstał łaciński zestaw Godzinek, ten znany nam do dziś, rozpoczynający się od słów „Zacznijcie wargi nasze chwalić…". W XVII w. przetłumaczono je na różne języki narodowe, w tym na język polski.

staropolskie nabożeństwo

Godzinki o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny bardzo szybko zyskały popularność wśród polskiej szlachty i ludu. Wzmianki o śpiewaniu Godzinek na szlacheckich dworach odnajdziemy w literaturze XVIII i XIX wieku, między innymi w „Panu Podstolim" Ignacego Krasickiego. Główny bohater – zamożny szlachcic – śpiewa Godzinki wraz z innymi domownikami rano, przed piciem codziennej kawy. Myślę, że nasz anonimowy przekład Godzinek to perła literatury staropolskiej, chociaż był w ciągu wieków wielokrotnie modyfikowany. Zmiany miały pomóc w zrozumieniu niejasnego i obfitującego w metafory i biblijne odniesienia tekstu. Żadne, nawet najlepsze poprawki, nie są jednak w stanie w pełni wyjaśnić tekstu komuś, kto nie zna Biblii. Może ze względu na gęstość metafor i parabol, w niektórych krajach, np. we Włoszech, Kościół przez pewien czas zabraniał śpiewania Godzinek w językach narodowych. Duchowni obawiali się, że ten skomplikowany tekst, obfitujący w abstrakcyjne, wieloznaczne, teologiczne obrazy, zapowiedzi mówiące o roli Najświętszej Maryi Panny w historii zbawienia, nie zostanie właściwie zrozumiany. W wieloznaczności tkwi jednak piękno języka Godzinek. Sądzę, że jest to drugi po Psalmach Kochanowskiego przykład polskiej modlitwy, który przetrwał próbę czasu.

Miałem okazję oglądać kiedyś przepiękny, wielki, XVIII-wieczny tom Godzinek o Najświętszej Maryi Pannie, wydany w Berdyczowie. Modlitwy skomponowano w nim według modelu „godzinkowe-go", ale wykorzystując inne odniesienia biblijne. Są pięknie rymowane, według tego samego schematu, co owe przypisywane św. Alfonsowi Rodriguezowi. Ten tom stał się jednak tekstem nie tyle modlitewnym, co poetyckim, i nigdy nie zyskał popularności.

książeczka prababci

Najbardziej lubię śpiewać Godzinki ze starej książeczki do nabożeństwa, podobnej do przedwojennego modlitewnika mojej prababci. Bałem się nosić ze sobą tę odziedziczoną, rodzinną książeczkę, żeby jej nie zgubić, bo jest dla mnie cenną pamiątką. Jednocześnie bardzo podobał mi się zawarty w niej tekst Godzinek. Dlatego, trafiwszy na podobny egzemplarz w składzie tandety, od razu go kupiłem. Lubię ten starszy tekst, bo zawiera kilka niezwykłych sformułowań, które dziś już nie występują. Z biegiem lat zostały usunięte i wymienione na nowe. Przy okazji poobserwowałem sobie inne jeszcze stare książeczki i zauważyłem, że godzinkowy schemat bywał mocno zróżnicowany. Na przykład w niektórych wydaniach czyniono zmianę, która zapewne miała zapobiec stawianiu Matki Boskiej na równi z Panem Bogiem. Zamiast „Przybądź nam, Miłościwa Pani, ku pomocy" czytamy tam rzekomo poprawniejsze teologicznie: ,,Przybądź nam, miłościwy Panie, ku pomocy". Kolejna modyfikacja dotyczy wezwania: ,,Zawitaj Panno mądra, Domie Bogu miły, | Który złoty stół i siedm kolumn ozdobiły". Mamy teraz: „Zawitaj Panno mądra, Domie poświęcony – Siedmioma kolumnami pięknie ozdobiony". Wersja współczesna jest płynniejsza, natomiast staropolska jest teologicznie nieco bogatsza. W porównaniu tym chodzi o starotestamentowy Dom Mądrości, którego siedmioma kolumnami są cnoty Matki Boskiej. W nowszych wersjach zlikwidowano sformułowanie ,,Domie Bogu miły", może dlatego, że można było pomyśleć, że chodzi o jakąś Bogumiłę, która ma gdzieś swój dom. Inny fragment brzmiał niegdyś: ,,Witaj zegarze, w którym nazad jest cofnione | Słońce dziesięcią linij, gdy Słowo wcielone, | Aby człowiek z padołu powstał wywyższony, | Niewiele od aniołów jest coś umniejszony. | Słońca tego promieńmi Maryja jaśnieje". Dzisiaj nieco inaczej zaczyna się ten hymn, nie ma fragmentu o zegarze słonecznym, który się cofnął, a który odsyłał do opisywanego w Starym Testamencie cudu zatrzymania słońca. Pozostał jednak wers kolejny, odwołujący się do poprzedniego: „słońca twego promieńmi". Trudno zrozumieć w tej wersji, dlaczego i skąd pojawia się owo tajemnicze słońce – gdy wycięto je z początku hymnu. Oczywiście chodzi o Chrystusa, bo Matka Boska jaśnieje Jego promieniami. Choć poprawki powodują, że tekst jest łatwiejszy do wyśpiewania, zdarza się, że oddalają nas od ciekawych, wartych odkrycia i docenienia obrazów i metafor obecnych w poprzednich wersjach.

zapomniane nabożeństwo?

Mam wrażenie, że Godzinki poprawiano, żeby z jednej strony ludzie się nie gorszyli i lepiej rozumieli skomplikowany tekst, ale z drugiej, by pozbawić argumentów przeciwników tego typu form pobożności, którzy owe niejasności podkreślali. Spotkałem się bowiem z opiniami, że może lepiej zaniechać śpiewania Godzinek, skoro ludzie nie rozumieją ich tekstu. Tymczasem odmawianie przez lud Godzinek, pełnych biblijnych obrazów, w jakimś sensie zastępowało czytanie Biblii – na ogół niedostępnej. Choć Sobór Trydencki i katolicka reforma nie zaakceptowały niektórych, zbyt wybujałych form pobożności ludowej, to jednak Godzinki o NMP przetrwały. Można śmiało powiedzieć, że nabożeństwo to jest emanacją Biblii i zarazem liturgii Mszy Świętej. Więc warto śpiewać Godzinki, a co więcej, czasami dobrze jest wrócić do ich starszej wersji i zatrzymać się nad obrazami, które w nich wówczas, niejako dodatkowo, odnajdziemy.

Jacek Kowalski

Za: http://www.mbzwycieska.pl/index.php/warto-przeczytac/item/219-godzinki-wyspiewana-modlitwa

 

Matka Boska z Dzieciątkiem w tle zegara astronomicznego

Godzinki

 

 

Dziś rano udało się trochę zaśpiewać przed śniadaniem, co ostatnio rzadko się zdarza. Przypominam sobie poprzednich, którzy to robili.

x x x

W Listopadzie Henryka Rzewuskiego taką oto rozmowę toczą między sobą dwaj litewscy konfederaci barscy, tułający się po rozbiciu oddziału:

Przedawszy Żydowi skórę za sześć tynfów, porękawicznego dostałem porządny traktament: kwaterkę wódki, misę jajecznicy i cztery dzwonka szczupaka, po żydowsku nadzianego cebulą i pieprzykiem, nie wspominając o piwie. Czegoż więcej potrzeba poczciwemu człowiekowi? No, mości szatny: „Zacznijcie wargi nasze chwalić Pannę świętą”. – „Zacznijcie opowiadać cześć Jej niepojętą” – wtórzył pan Czesław. Z łona pustyni podniosły się głosy…

A znowu rycerz „znad kresowych stanic”, pan Mohort, wykreowany na bohatera przez Wincentego Pola, „zdawna miał obyczaj taki” –

Że gdy poczt sprawił i wywiódł na szlaki,
Opodal środka sam jechał na boku,
Aby miał ciągle cały poczt na oku,
I gdzie potrzeba, stanął w jednym skoku;
Tutaj poczynał o zorzy porannéj
Śpiewać godzinki do Najświętszej Panny,
A wszystka wiara powtarzała za niem
I pieśń płynęła po rosie zaraniem.
Konie parskały, a jakaś otucha
W górę ku niebu podnosiła ducha.

Ignacy Krasicki, jako narrator Pana Podstolego i wirtualny gość we dworze swego bohatera, opowiada:

Zasnąłem smaczno. Obudziło mnie nazajutrz rano śpiewanie w kaplicy. Chcąc dać z siebie dobry przykład, ubrałem się jak najprędzej i byłem uczestnikiem nabożeństwa. Po skończonych Godzinkach piliśmy kawę.

Zacytujmy wreszcie fragment prawdziwych Godzinek – wezwanie i hymn na jutrznię:

Zacznijcie, wargi nasze, chwalić Pannę świętą, + Zacznijcie opowiadać cześć Jej niepojętą. + Przybądź nam miłościwa Pani ku pomocy, + A wyrwij nas z potężnych nieprzyjaciół mocy. + Chwała Ojcu i Synowi Jego przedwiecznemu + I równemu Im w Bóstwie Duchowi Świętemu. + Jak była na początku i zawsze i ninie, + Niech Bóg w Trójcy jedyny na wiek wieków słynie.

Zawitaj Pani świata, niebieska Królowa, + Witaj, Panno nad Panny, gwiazdo porankowa. + Zawitaj pełna łaski, prześliczna światłości, + Pani, na pomoc świata spiesz się, zbaw nas złości. + Ciebie monarcha wieczny od wieków swojemu + Za Matkę obrał słowu jednorodzonemu. + Przez które ziemi okrąg i nieba ogniste, + I powietrze, i wody stworzył przeźroczyste. + Ciebie, Oblubienicę, przyozdobił sobie, + Bo przestępstwo Adama nie ma prawa w Tobie.

V. [Versus] Wybrał ją Bóg i wywyższył ponad wszystko, + R. [Responsorium] I wziął Ją na mieszkanie do przybytku swego. + V. [Versus] Pani, wysłuchaj modlitwy nasze,+ R. [Responsorium] A wołanie nasze niech do Ciebie przyjdzie.

Godzinek pochodzenie

Wbrew pozorom, z Godzinkami sprawa niełatwa. Ich pierwowzór jest łaciński, łączący fragmenta z XV i XVI stulecia. Długo sądzono, że wersję polską ułożył sam ksiądz Jakub Wujek (jezuita, najlepszy tłumacz Wulgaty) i że już Zygmunt III namiętnie odprawiał to właśnie nabożeństwo w języku polskim. Tak czytamy nie tylko w Encyklopedii staropolskiej Zygmunta Glogera, ale i w wielu późniejszych, poważnych publikacjach. Tymczasem Gloger nie zajrzał nawet do zacytowanego przez siebie dzieła, domniemanego pierwodruku. Zdziwiłby się, gdyby zajrzał – domniemany pierwodruk zawierał bowiem nie nasze Godzinki, lecz godziny kanoniczne, czyli te, które odprawiają księża jako Brewiarz, to jest, jak się dziś mówi, „Liturgię godzin”. Podczas gdy Godzinki, jak sama nazwa wskazuje, są skróconą parafrazą owych „wielkich” godzin, przeznaczoną dla świeckich. Dodajmy: jedną z licznych tego rodzaju parafraz. Istniały bowiem jeszcze inne: Godzinki o Duchu Świętym, Godzinki o Obliczu Pańskim, Godzinki o Krzyżu Świętym. Nasze zaś, najpopularniejsze Godzinki, to właściwie Godzinki o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny.

Rodriguez, Majorka, Kraków

Pod sam koniec XVI wieku skromny braciszek jezuicki, Alfons Rodriguez, żyjący w klasztorze na Majorce, a wyniesiony później na ołtarze jako święty, zaczął żyć starymi, łacińskimi Godzinkami o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny i odmawiać je na przemian z różańcem. Robił to tak doskonale, iż powszechna plotka uczyniła go autorem tego nabożeństwa. Już wkrótce jego konfratrzy, jezuici, rozpowszechnili je po całej Europie, a w dekadę po śmierci Rodrigueza pojawił się w Polsce druk zatytułowany jak następuje:

Oficjum abo Godzinki o Przenajczystszym i Niepokalanym Poczęciu Naświętszej Panny Maryjej. Które jako Jej są barzo miłe, nabożnemu słudze swemu Rodrygwesowi (Towarzystwa Jezusowego zakonnikowi) objawiła. Przełożone na Polskie przez jednego tegoż Zakonu, i z poprawą do druku powtóre podane w Krakowie, w Drukarni Andrzeja Piotrkowczyka, typografa Jego Królewskiej Mości, roku 1628

 

Datowanie tego pierwodruku przekreśla możliwość przypisania przekładu księdzu Wujkowi. W każdym razie autor był kimś bardzo biegłym w polszczyźnie. I stworzył arcydzieło. Dzięki tym właśnie Godzinkom język polski zakodował w sobie wyrażenia i obrazy, które stały się drogocennymi skarbami zarówno potocznej mowy, jak wzniosłego, poetyckiego obrazowania: „Pani świata”, „Prześliczna światłości”, „Gwiazdo porankowa”, „Pociecho utrapionych”, „Arko Przymierza”, „Palmo cierpliwości”.

Godzinki podrabiane

Sukces Godzinek budził zapewne zazdrość, zresztą może i zdrową, bo pobożną, i pobudzał do twórczości. Na wzór siedemnastowiecznego przekładu powstawały Godzinki nowe, które usiłowały wprowadzić jeszcze inne biblijne obrazy, inne wezwania… Wielkość pierwowzoru objawiła się i w tym, że nowe pomysły średnio się spopularyzowały. Tym niemniej dobrze je odnotować. W potężnej Fortecy Najświętszej Maryi Panny w Berdyczowie (w 1768 roku była to także, wspomnijmy, forteca konfederacji barskiej, broniona przez Kazimierza Pułaskiego) spisano i wydano opasły zbiór zatytułowany:

TĘCZAPRZYMIERZA Na znak wiecznego pokoiu Między BOGIEM y Ludzmi na ziemi, w rożnych kolorach POKAZANA To iest GODZINKI Na WSZYSTKIE UROCZYSTOŚCI NAYSWIĘTSZEY MARYI PANNY Z PISMA SWIĘTEGO ZŁOŻONE W BERDYCZOWIE Roku Pańskiego 1766 W Drukarni KARMELU Fortecy Nayśw. P. M. za Przywileiem J. K. Mci

Pozwolę tu sobie zacytować tekst Jutrzni, który miał zastąpić ten powszechnie znany:

NA JUTRZNIĄ

Zaczniycie wargi moie chwalić nieustannie + BOGA w Niepokalanie poczętey dziś Pannie. + Przybądź mi Miłościwa Pani ku pomocy + Tak w dniach życia moiego, iak w śmiertelney nocy. + Chwała Oycu niech z Cory, a z Matki Synowi, + Będzie z Oblubienicy Swiętemu Duchowi.

HYMN

Witay Panno przed wieki przeznaczona sama, + Matką Boską przed grzechem przeyzrzana Adama. + Chciał to Oyciec Przedwieczny w swoim Iedynaku, + Abyś władzy czartowskiej niemiała y znaku. + Gdybyś była w czartowskiey na moment niewoli, + Świat by go niemiał z Ciebie w naycięższey niedoli, + Tyś iest Arką Noego, ginie świat w powodzi, + Pierworodney, lecz Tobie potop ten nie szkodzi. + Dusza nasza w grzechowych nawałnościach tonie, + Ratuyże ią MARYA w życiu y przy zgonie.

V. Iedna iest Gołębica moia, doskonała moia,

R. Iedna iest Matki swoiey wybrana u Rodzicielki swoiey.

I tak dalej przez wiele dziesiątków stronic. Dużego trzeba było samozaparcia, aby całą serię takich Godzinek zrymować zupełnie na nowo, inaczej, odmienniej. Jednak siła tradycji zwyciężyła – nabożeństwo berdyczowskie nas nie zawojowało.

W sprawie Niepokalanego Poczęcia

Na koniec ważka uwaga, chyba dla bezpieczeństwa sprawy nieodzowna. Różni i różniści mylą Niepokalane Poczęcie z Dziewictwem Marii. Pomylił się tak Adam Michnik w rozmowie-rzece z księdzem Tischnerem (Między Panem a Plebanem), zaś ksiądz Tischner zapomniał go poprawić (zapewne dlatego, że rozmowa-rzeka odbywała się na sucho, wyłącznie korespondencyjnie – inaczej trudno by było rozgrzeszyć księdza Tischnera z tego uchybienia). Każdy bowiem kapłan winien natychmiast wyjaśnić, że nie chodzi tu o Dziewictwo Maryi, ale o wyjęcie Jej spod władzy grzechu pierworodnego. Owo uprzywilejowanie Matki Boga nastąpiło – wedle przekonania Kościoła – w momencie, w którym Maria poczęła się w łonie swojej Matki, świętej Anny. Mówimy więc w tym przypadku o poczęciu Maryi w łonie św. Anny, nie zaś o Poczęciu Jezusa w łonie Maryi. Sama wiara w Niepokalane Poczęcie poczęła się w średniowieczu, ale długo, długo, długo nie zyskiwała oficjalnego zatwierdzenia, jako że miała licznych i możnych przeciwników. Niemniej nabożeństwo do Niepokalanego Poczęcia było dozwolone, tyle że samego Niepokalanego Poczęcia nie uznawano za dogmat. Aż do roku 1854, kiedy ogłoszono go wreszcie oficjalnie.

Jacek Kowalski

Za: http://korabita.salon24.pl/355041,godzinki

Zobacz również: Śpiewaj z nami Godzinki