Konieczność poradnictwa psychologicznego jako pomoc w rozwiązywaniu trudnych problemów życiowych


(rozmowa z ks. Piotrem Kleinem, psychologiem)

Tematem naszego kolejnego rozważania jest próba przybliżenia ważności, roli i sposobów korzystania z poradnictwa psychologicznego. Na samym wstępie musimy zauważyć, ze psycholog jest w swojej pracy taką osobą, która jest bezwzględnie przekonana o godności i wartości każdego człowieka. Jego zadaniem jest zaangażowanie się w pogłębieniu w człowieku zrozumienia samego siebie i rozumienia innych ludzi w myśl zasady: słuchać by usłyszeć; usłyszeć by zrozumieć, rozumieć aby zmienić. Zatem punkt ciężkości pada zarówno na przyjęcie ogólnej prawdy o godności i wartości człowieka oraz podjęcie zadań pomagania innym w rozumienie siebie i innych.

W Polsce istnieje wiele poradni psychologicznych i spełniają one różne funkcje. Najliczniejsze są poradnie psychologiczne organizowane w ramach placówek opieki zdrowotnej i tam psycholog należy do zespołu osób leczących i ma określony współudział w diagnozie i terapii. Znane są także poradnie związane z duszpasterstwem rodzin i poradnie organizowane przez poszczególne diecezje, spełniają wtedy wieloraką rolę skoncentrowaną na pomocy innym ludziom.

Należy zatem podkreślić, że w procesie kształtowania osobowości dojrzałej i zdrowej oraz w przeżywaniu trudnych sytuacji poradnictwo ma do spełnienia niezwykle ważną rolę: uzdolnić człowieka do kierowania własnym rozwojem oraz do rozwiązywania konkretnych trudnych problemów, które stały się przyczyną konfliktów wewnętrznych, kryzysów lub innych trudności osobistych. W takich sytuacjach rzeczą najważniejszą jest podjęcie trudu poznania i rozumienia siebie samego i innych osób uwikłanych w sytuację kryzysową. Zatem poradnictwo jest specyficzną formą relacji międzyosobowej, której celem jest uzdolnienie osoby potrzebującej pomocy do rozwiązania aktualnego problemu i ukierunkowania jej na rozwój osobowy.

Takie poradnictwo nie polega na udzielaniu konkretnej porady co należy teraz zrobić, nie jest dyrektywne, ale ma nauczać i ułatwić refleksję nad sobą, nad własnymi problemami, aby każdy człowiek mógł podjąć odpowiedzialność za siebie samego, za własne życie i kierować własnym rozwojem. Takie poradnictwo wymaga wielokrotnych kontaktów na przestrzeni dłuższego czasu. Psycholog towarzyszy refleksjom nad sobą samym, kieruje czasem nimi przez podsuwanie problemów do przemyślenia. W procesie poznawania siebie pojawia się proces zwany powiększeniem stopnia uświadomienia sobie siebie samego. Wychodzi się z założenia, że nawet człowiek chory, słaby, udręczony własnymi kryzysami, własną słabością i trudnościami obiektywnymi może kierować własnym życiem, ale trzeba mu czasem w tym pomagać przez „bycie razem”, przynajmniej przez jakiś czas.

Źródłem trudności obcowania z innym człowiekiem jest czasem brak wzajemnego zrozumienia, brak tolerancji, brak przebaczania urazów, zaakceptowanie własnej i cudzej inności. Mechanizmy obronne sprawiają, że brak jest nam obiektywnego rozeznania osobowości innego człowieka, ale także osobowości własnej. Pogłębienie znajomości drugiego człowieka, jego zrozumienie powoduje często poprawę stosunku do niego.

Odczuwa się nierzadko dzisiaj dotkliwy brak takiego poradnictwa psychologicznego, które obejmowałoby ludzi zdrowych, którzy nie mają potrzeby iść do psychiatry, choćby tylko w celu konsultacji. Bardzo często źródłem trudności, kryzysu, konfliktów są problemy czysto psychologiczne, na które reaguje się w sposób mieszczący się w granicach normy. Wiele ludzkich problemów wypływa z bogactwa osobowości, z chwilowego zagubienia, zaniedbania własnego rozwoju, z nieumiejętności przeżywania własnej słabości. Nie każde poczucie braku sensu życia i smutek z tym związany prowadzi do zachowań autodestrukcyjnych, może ono być tylko trudnością psychologiczną.

Należy zwrócić uwagę na dwa ważne problemy związane z poradnictwem:

1. Moje własne doświadczenie uczy, że wielu pacjentów przynosi do psychologa trudne problemy związane z jego osobistym życiem religijnym, sumieniem albo życiem moralnym. Problemy te to np. różne kryzysy religijne, kryzysy wiary, trudności emocjonalne w życiu modlitwy, zniechęcenia, zwątpienia, negatywne postawy wobec Kościoła i religii itp. Częściej jednak szukają pomocy u psychologa w takich sprawach jak – utrata sensu życia, narastająca niechęć do życia i myśli samobójcze, depresje, zniechęcenia, poczucie beznadziejności i bezradności wobec piętrzących się trudności, poczucie zagubienia, pustki egzystencjalne, różne trudności w kontaktach interpersonalnych – w rodzinie, z własnymi dorastającymi lub dorosłymi dziećmi, małżeńskie, w miejscu pracy. Poza fasadą tych problemów i trudności kryje się nierzadko kryzys religijny albo moralny, choć się o tym wprost na początku nie mówi. Pacjenci nie łączą najczęściej wyżej wymienionych doznań z przeżyciami religijnymi. Tak więc trudności osobowościowe łączą się najczęściej z trudnościami światopoglądowymi i religijnymi, stoją zatem na pograniczu problemów czysto psychologicznych i problemów duszpasterskich. Można to czasem zauważyć wtedy, kiedy duszpasterz prosi psychologa o konsultację, albo wtedy kiedy psycholog na pewnym etapie udzielanej pomocy proponuje osobie zainteresowanej kontakt z duszpasterzem. Dzieje się to zarówno wtedy, gdy mamy do czynienia z człowiekiem zupełnie zdrowym, lecz o bogatej osobowości i dobrej inteligencji, poszukującym, zmęczonym życiem, ale dzieje się też tak często wtedy, gdy osoba prosząca o pomoc wykazuje jakieś neurotyczne cechy i wymaga fachowej psychologicznej /klinicznej/ konsultacji.

Poradnictwo psychologiczne, które opiera się w dużej mierze na współpracy psychologa klinicznego z duszpasterzem można podzielić na poradnictwo dotyczące osób zdrowych, a także osób chorych somatycznie i psychicznie. W przypadku ludzi zdrowych mniejsza rola przypada psychologowi, a w sytuacjach skrajnie trudnych i w chorobach rola psychologa staje się silniejsza. Psychologowie spełniają często rolę konsultantów dla mistrzów nowicjatu, ojców duchownych i duszpasterzy. Zadaniem psychologa jest wtedy fachowe wyjaśnienie problemu, ustalenie diagnozy psychologicznej, wykluczenie lub dookreślenie patologii osobowości oraz zaproponowanie postępowania terapeutycznego /psychologicznego/.

2. Drugim problemem związanym z poradnictwem jest przypomnienie, że rozwój człowieka przebiega na trzech płaszczyznach: fizycznej, psychicznej i duchowej. Nie jest rzeczą łatwą odróżnić problemy i trudności związane z poszczególnymi rozwojami, szczególnie rozwojem psychicznym i rozwojem duchowym. Rozwój osobowości, dochodzenie do osobowości dojrzałej jest nie zawsze jednoznaczny z rozwojem duchowym. Skargi i problemy wysuwane przez osoby szukające pomocy są często takie same lub podobne, lecz przyczyny są zupełnie różne. Silne, intensywne przemiany osobowości związane z przeżyciami duchowymi są nieraz bardzo gwałtowne, obejmują całe życie człowieka i można je błędnie zakwalifikować do problemów psychologicznych. W trudnościach duchowych przyczyny trudności mogą być inne, ale także środki zaradcze są inne.

Poradnictwo psychologiczne, o którym tu mowa, ma kilka celów do spełnienia:

1. Pierwszym celem poradnictwa jest odkrycie w sobie i podtrzymywanie własnej godności i wartości. To poczucie jest potrzebne do pogłębiania swojej dojrzałości osobowościowej. Temu poczuciu sprzeciwia się kompleks niższości, przekonanie o braku własnych możliwości, zaprzeczanie własnej wartości. Poczucie własnej wartości musi każdy człowiek w sobie dostrzegać, łatwiej wtedy dostrzegać wartość i godność każdego napotkanego człowieka, co wyraźnie ułatwia nawet bardzo trudne kontakty interpersonalne.

W psychologii posługujemy się subiektywnym poczuciem albo odczuciem własnej godności i wartości w odróżnieniu od obiektywnego przekonania o godności człowieka, niezależnie od tego co człowiek o sobie sądzi i myśli. Łatwiej jest wypracować w sobie postawę obiektywną wobec wartości każdego człowieka i jego godności, znacznie trudniej jest zgodzić się na to, że każdy człowiek, a więc także ja, powinien dostrzegać w sobie wartość i własną godność.

Poczucie własnej godności składa się z dwóch elementów:

1) subiektywnego poczucia, że jako osoba posiada się wartość i zasługuje się na szacunek,

2) subiektywnego poczucia, że inne osoby z otoczenia rzeczywiście traktują nas jako kogoś wartościowego i zasługujące go na szacunek.

W takim rozumieniu poczucie własnej godności jest uzależnione zarówno od własnej oceny siebie, jak i od stosunku innych ludzi do nas. Przeciwieństwem i zaprzeczeniem poczucia własnej godności jest poczucie niższości albo poczucie małej wartości. Poczucie własnej godności i wartości nie wyklucza doświadczenia własnej słabości. Człowieka musi być stać na to, by uznać swoją słabość, nie bać się cierpienia z tym związanego, nie może łączyć się z załamaniem, kompleksem niższości i rozpaczą.

2. Drugim celem poradnictwa psychologicznego jest pogłębienie znajomości siebie samego i znajomości źródeł zaistniałych trudności, kryzysu, konfliktu czy źródeł nieprzystosowania. Odkrywanie w sobie poczucia własnej godności i wartości dokonuje się w procesie poznawania siebie. Prawda o nas samych jest czasem trudno dostępna na skutek działania różnych postaw i mechanizmów obronnych, a jednak o poznanie siebie należy zabiegać. Czynnikiem ułatwiającym poznanie siebie jest obecność drugiego człowieka, który jest świadkiem naszej refleksji. Jest nim często psycholog, który pozostaje w dialogu w toku poradnictwa. Bardzo wiele okazji do pomocy w poznawaniu siebie samego mają duszpasterze, do nich bowiem zwraca się wiele osób z różnymi problemami, które wymagają zrozumienia i jakiegoś rozwiązania. Tu także potrzebny jest dobry dialog. Do duszpasterzy zwracają się także ludzie z prośbą o pomoc w rozwoju swej osobowości /życia psychicznego i duchowego/. Jeżeli mówi się o poznaniu i rozumieniu siebie, to ma się na myśli zarówno poznanie swojej osobowości, ale także poznanie problemu, który stał się jakąś trudnością utrudniającą czy uniemożliwiającą prawidłowe funkcjonowanie. Dopiero w oparciu o dobrą znajomość siebie i problemu można szukać jakiegoś konkretnego rozwiązania. Przebieg poradnictwa psychologicznego ma zarówno charakter poznawczy /diagnostyczny/ jak również terapeutyczny /leczniczy/. W procesie poznawania siebie, w dialogu z drugą osobą, następuje także uwalnianie się od nadmiaru emocji lub od niepożądanych emocji. W trakcie poradnictwa można położyć większy nacisk na któryś z celów – poznawczy czy leczniczy. Te dwa aspekty tworzą trzon poradnictwa.

W zależności od problemu z jakim ktoś przychodzi, od nasilenia kryzysu psychologicznego, od cech osobowości jakim ktoś dysponuje, od dotychczasowych doświadczeń stosuje się jeszcze dodatkowe metody takie jak: udzielenie wsparcia, nawiązanie kontaktu pomocnego, pomoc w nawiązywaniu kontaktów społecznych z najbliższymi czy otoczeniem, nauczenie nowych sposobów radzenia sobie w sytuacji trudnej, itp.

Spotkanie z psychologiem w warunkach poradnictwa jest jednym ze sposobów radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Nawiązanie kontaktu w takich warunkach inicjuje szereg spotkań, w czasie których może dokonać się duża przemiana osobowości. Należy doprowadzić w tym okresie do najistotniejszego momentu, to znaczy wzbudzić chęć zmiany osobowości, chęć podjęcia trudu rozwiązania problemu, w niektórych przypadkach wzbudzić chęć życia, jeżeli ktoś ujawnia nadal silne tendencje samobójcze.

Poradnictwo psychologiczne różni się od psychoterapii następującymi cechami:

1. Poradnictwo psychologiczne obejmuje ludzi zdrowych psychicznie, lecz znajdujących się w jakiejś trudnej sytuacji, czyli zajmuje się trudnościami osobowościowymi. Psychoterapia natomiast zajmuje się ludźmi neurotycznymi, chorymi i wykazującymi jakieś zaburzenia psychiczne.

2. W poradnictwie nie leczy się pacjenta, ale pomaga się w prawidłowym rozwoju i rozwiązywaniu trudnych problemów, albo przeżywa w sposób dojrzały różne trudności życiowe. Poradnictwo zajmuje się zmianami osobowości, transformacją osobowości, podnoszeniem poziomu przystosowania, to co jest dobre ulepsza się i podnosi na wyższy poziom funkcjonowania. Psychoterapia natomiast, jak sama nazwa wskazuje, jest terapią, leczeniem, czyli usuwaniem, albo zmniejszaniem nasilenia objawów lub uczy się umiejętności żyć z takimi trudnościami czy objawami, których nie da się skorygować.

3. Poradnictwo psychologiczne służy wzrostowi osobowości oraz zapobieganiu /profilaktyce/ schorzeń. Psychoterapia spełnia także rolę profilaktyczną.

Obecnie podaje się kilka ważnych cech, które powinny stanowić wyposażenie pomagającego:

1. głęboka świadomość siebie i systemu wartości;

2. świadomość swych uczuć, ich wyrażanie i kontrolowanie;

3. świadomość wpływu życia osobistego na skuteczność pomagania;

4. przestrzeganie zasad etycznych;

5. poczucie odpowiedzialności za drugiego;

6. empatia, ciepło i opiekuńczość; otwartość, pozytywny stosunek do osoby; konkretność i specyficzność.

Należy przy tym zawsze pamiętać, że wspomagany to osoba, która ma problem, doświadcza dyskomfortu, ma określoną osobowość oraz motywację do zmiany.

Etapy procesu pomagania:

1. przygotowanie do zmiany poprzez nawiązanie relacji terapeutycznej oraz odreagowanie emocjonalne;

2. osiąganie wglądu poprzez poszerzanie świadomości dotyczącej własnej odpowiedzialności za zdarzenia, zmiana oceny siebie i otoczenia.

Na zakończenie podaje kilka przykładowych pytań, na które psycholog musi znaleźć odpowiedź w toku prowadzonego poradnictwa:

– jakie problemy przynosi klient i co go absorbuje najbardziej;

– dlaczego przychodzi teraz, a nie wcześniej lub później;

– jakie zdarzenie poprzedziło pojawienie się trudności;

– czy są oznaki depresji, myśli samobójcze;

– czy są objawy psychotyczne;

– czy jest ktoś lub coś, co klientowi przeszkadza w rozwiązywaniu aktualnych trudności;

– czego klient spodziewa przychodząc do poradnictwa;

– czy wskazana jest pomoc indywidualna czy grupowa;

– jakie są zasoby klienta, jego mocne strony;

– jaki rodzaj działań terapeutycznych wybrać, aby osiągnąć skutek.

(www.radiomaryja.pl , ,,Porady pedagoga i psychologa”, 27.03.2007 r.)